Potok niekoniecznie panta rhei

Pierwsze skojarzenie to „Ogród rozkoszy ziemskich” ale też inne plastyczne wizje Hieronima Boscha przechodzenia światów realnych w transcendentne i na odwrót. Tak jak obrazy niderlandzkiego mistrza nasycone są dziesiątkami głównie religijnych alegorii, tak sztuka „Potok. Ćwiczenia ze wspólnoty” Jolanty Janiczak i Wiktora Rubina, której prapremiera odbyła się w sobotę 29 listopada w Teatrze imienia Stefana Żeromskiego w Kielcach, pełna jest symboli artystycznych i kulturowych odwołań. Możliwości kieleckiej sceny dramatycznej sprawiają, że przestrzeń ta odpowiednio wymyślona i wykreowana może jawić się widzom niczym potężny artystyczny przekaz średniowiecznego wizjonera lub innych malarzy grozy i rajskich wizji jednocześnie, tych dawnych i tych współczesnych jak choćby Zdzisław Beksiński. Plastyczny kształt przedstawienia wybija się ponad wszystko w tym przekazie i dlatego od tej wartości rozpoczynam. Za ów przekaz odpowiedzialni są scenografowie Łukasz Surowiec i Marta Szypulska, która zaprojektowała również kostiumy, rzecz jasna bardziej symboliczne, a jeżeli już odwołujące się do historycznej rzeczywistości, to poprzez wszechobecną manifestację ziemskiego brudu. Materialna scenografia jest w budowaniu przestrzeni scenicznej perfekcyjnie połączona z projekcjami wideo Łukasza Surowca a całość przenika się i łączy dzięki subtelnej reżyserii świateł Moniki Stolarskiej i idealnie współtworzącej warstwy emocjonalne przedstawienia muzyce Krzysztofa Kaliskiego.

Niemal dwugodzinny spektakl praktycznie nie jest przerywany, swoistą rolę antraktu pełni jedynie ciekawie pomyślane intermedium, w którym grają dwie amatorki, córki aktorów z obsady przedstawienia i nie ma w tym żadnego kumoterstwa, bo rzecz jest o relacjach rodzicielskich, a konkretnie ich braku. Sytuacja prezentowana w „Potoku” dotyczy relacji patologicznych, z kolei opowieść przedstawiana w intermedium jest na wskroś współczesna, z patologią nie ma nic wspólnego, ale kryzys relacji rodzicielskich prezentuje bardzo wymownie, a poza tym dziewczęta: Tola Ośka i Bogna Żłobińska grają swoją małą komedię bardzo naturalnie i przekonująco.

Właściwą treścią spektaklu jest jednak historia, jak to się dawniej mówiło, z samych nizin społecznych i właściwa dla czasów historycznych czyli potwornej biedy na kieleckiej wsi w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Główna bohaterka Maria Wojdan jest kobietą z czwórką nieślubnych dzieci wyrzuconą z domu, bo…, no właśnie, za mało miejsca w chałupie? Wstyd, bo ojcowie dzieci nieznani, bo nikt nie chce kupować płodów rolnych od takich ludzi, których córka żyje w nieczystości i tak dalej, i tak dalej. Młoda kobieta z dziećmi przez kilka dni w jakimś stuporze koczuje pod domem z dobytkiem spakowanym w symboliczne, a jakże, torby migrantów ze wschodu. To wiemy z opowieści rodziny i mieszkańców wsi czyli tytułowej wspólnoty. Niby każdy chce jej pomóc, a nikt nie pomaga. W niebo płynie modlitwa wspólnoty, a nikt nie pomaga. Kobieta nieopodal domu wiedziona instynktem przeżycia wykopuje w ziemi jamę i tam chowa się przed zimnem razem ze swoimi dziećmi. W takich warunkach jedno z dzieci umiera i ktoś ze wspólnoty przypomnina zabobon o niewidzialności, gdy z żył nieślubnego martwego dziecka zrobi się knoty do świec. Historia z przedwojennej prasy, którą „oświeceni” ludzie mogli się bulwersować, przypomina zapis stanu umysłowego i moralnego ludzi tamtego miejsca i tamtego czasu.

Spektakl rozpoczyna filmowy reportaż z miejsca, gdzie przed niespełna stuleciem mogła dziać się rzeczywista, opisana w gazecie historia. Dziś nie ma już śladu po tamtym życiu, wieś niemal wymarła, jej fizyczny teren pochłania cementownia Ożarów.

Aktorzy kolejny raz pokazali, że na scenie są niezwykle zgranym zespołem, świetnie współpracującym organizmem, bo jawi się ten spektakl wręcz jako jakiś potworny, diabelski organizm żądny życia a przepełniony śmiercią. Jednym z najważniejszych elementów sceny jest konstrukcja swoistej stalowej rynny imitującej przepływający przez wieś potok. Leje się tam rzeczywista woda, którą w wiadra czerpią mieszkańcy i w niemal lunatycznym korowodzie wylewają ją u symbolicznego źródła. Ten swoisty dance macabre, korowód niczym koło życia, codzienny monotonny ruch czerpania i oddawania, mocno organizuje rytmikę całego spektaklu i jednocześnie definiuje wiejską społeczność całkowicie uzależnioną od tego ruchu, z którego jeżeli ktoś się wyłamie, musi zginąć, jak główna bohaterka, bo tylko ona nie uczestniczy w tak samo monotonnym, jak obłędnym tańcu. Anna Antoniewicz stworzyła bodajże najlepszą jak dotąd rolę w swojej pracy na kieleckiej scenie. Gest malowania ust szminką przy prezentacji postaci to nie tyle zaznaczenie jej „niepełnosprawności”, ile pokazanie, że pewne atrybuty kobiecości nie są i nie będą niektórym kobietom dane, a jeżeli już, to w karykaturalnej formie. Aktorka stworzyła postać na równi piękną, jak odpychającą, bardzo ludzką i odczłowieczoną, gdy towarzyszy jej symbolika gwałtu. Inni aktorzy kreują mniej postaci, bardziej charakterystyczne figury wiejskiej społeczności sprzed stu lat, a przerażające jest to, że jakieś takie również bardzo współczesne. Wyjątkiem figuratywności jest tu Dawid Żłobiński, swoisty narrator czyli opowiadacz historii z perspektywy dzisiejszego potomka tamtych ludzi, ale też syna bohaterki, który nie umarł, a może także z perspektywy jakiejś projekcji dziecka sprofanowanego przez wiejską społeczność. Aktor jak zwykle doskonale poradził sobie z wieloznacznością swojej roli.

Jak już wcześniej napisałem, zespół artystyczny, tak doceniany przez wszystkich reżyserów za umiejętność kreowania spójnych wizji, tym razem perfekcyjnie odegrał wspólnotę zawieszoną w czasie, bo tak samo historyczną, jak niepokojąco współczesną. Spektakl gorąco polecam.

Ryszard Koziej