WYBORY SAMORZĄDOWE 2024. Słownik samorządowy

RADNI GMINY/POWIATU/SEJMIKU

Reprezentanci wspólnoty mieszkańców; pełnią swoje funkcje społecznie, nie muszą rezygnować z pracy zawodowej; jako radni otrzymują dietę; nie dotyczy to tych radnych, którzy zasiadają w zarządach rad (ci otrzymują wynagrodzenie ustalane przez radę). Radni, którzy tworzą odpowiednio radę gminy, radę powiatu i sejmik wojewódzki mogą zrzeszać się w klubach radnych. Kandydat na radnego musi mieć ukończone 18 lat. Kadencja radnego trwa 5 lat.

JEDNOSTKI SAMORZĄDU

GMINA – podstawowa jednostka samorządu terytorialnego, z którą stykamy się najczęściej. To gmina odpowiada za usługi komunalne jak wodociągi, kanalizacja, drogi publiczne, lokalny transport. Do jej zadań należy też prowadzenie przedszkoli, szkół podstawowych oraz podstawowa opieka zdrowotna. Organami gminy są rada i wójt. Gmin jest 2477.

RADA GMINY/MIASTA – w skład rady wchodzą radni w liczbie zależnej od liczby mieszkańców, rada podejmuje decyzje przyjmując zwykłą większością głosów uchwały; radni zbierają się na sesjach – najczęściej co dwa tygodnie; kontroluje działalność wójta, gminnych jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy, w tym celu powołuje komisję rewizyjną; ustawa o samorządzie gminnym stanowi, że to rada jest organem stanowiącym, rada rządzi, ale w praktyce władza przesuwa się w stronę wójtów, burmistrzów, prezydentów, którzy są wybierani w wyborach bezpośrednich; jedna z najważniejszych kompetencji rady to uchwalanie budżetu, projekt przedstawia jednak wójt.

PRZEWODNICZĄCY RADY GMINY – stoi na czele rady, wybierany spośród radnych; organizuje prace rady, zwołuje sesje, odpowiada za bieżącą współpracę z wójtem, burmistrzem, prezydentem. Przewodniczący rady może wydawać polecenia służbowe pracownikom urzędu gminy wykonującym zadania organizacyjne, prawne oraz inne zadania związane z funkcjonowaniem rady gminy, komisji i radnych.

WÓJT/BURMISTRZ/PREZYDENT – organ wykonawczy gminy, wybierany w wyborach bezpośrednich; wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) nie może być osoba, która nie jest obywatelem polskim i nie ma ukończonych 25 lat. Wójt stoi na czele gmin wiejskich; burmistrz – miast do 100 tys. mieszkańców; prezydent – powyżej 100 tys. mieszkańców lub w miastach, w których przed wejściem w życie ustawy rządził prezydent.

Kandydat na wójta, burmistrza, prezydenta może zgłosić komitet, który zarejestrował kandydatów na radnych w co najmniej połowie okręgów w danej gminie, co sprawia, że wójt powinien mieć w radzie poparcie; od wyborów samorządowych 2018 r. wójta, burmistrza i prezydenta miasta obowiązuje dwukadencyjność; wójta, burmistrza czy prezydenta można odwołać wyłącznie w drodze referendum.

POWIAT – jednostka samorządu zrzeszająca kilka gmin; organem stanowiącym dla powiatu jest rada powiatu, wykonawczym zarząd powiatu (starostwo) i stojący na jego czele starosta; powiaty mają realizować te zadania, z którymi gmina ze względu na małą liczbę mieszkańców czy powierzchnię nie byłaby w stanie sobie poradzić – odpowiada za szkoły ponadpodstawowe, prowadzenie szpitali, przeciwdziałanie bezrobociu. W Polsce jest 314 powiatów, w tym 66 miast na prawach powiatu.

RADA POWIATU – organ analogiczny do rady gminy; tworzona przez wybranych przez nas radnych; rada wybiera zarząd powiatu.

PRZEWODNICZĄCY RADY POWIATU – pełni funkcje analogiczne do przewodniczącego rady gminy.

STAROSTA/STAROSTWO – inaczej: zarząd rady powiatu – organ wykonawczy rady; starostwo to organ kolegialny; zarząd składa się ze starosty i co najmniej trzech członków zarządu powiatu – inaczej niż w gminie, gdzie burmistrz jest wybierany bezpośrednio, tu starosta jest wybierany przez radę; starostwo na bieżąco zarządza powiatem, wykonuje uchwały rady powiatu, pełni analogiczne funkcje do wójta, burmistrza, prezydenta, ale ma dużo słabszą pozycją ustrojową – zarząd jest nie tylko wybierany przez radnych, ale może być przez nich odwołany.

MIASTO NA PRAWACH POWIATU – to gmina miejska, która ma kompetencje gminy i powiatu; w mieście na prawach powiatu nie ma odrębnych organów dla miasta i dla powiatu; wszelkie kompetencje, które ustawa o samorządzie powiatowym przypisuje staroście, wykonuje prezydent miasta; wszelkie kompetencje rady powiatu wykonuje rada gminy; miast na prawach powiatu jest 66, ich liczbę reguluje ustawa; są wśród nich obecne miasta wojewódzkie oraz te miasta, które po reformie samorządowej straciły status miasta wojewódzkiego.

Idea miast na prawach powiatu opierała się na tym, żeby znaleźć sposób na zarządzanie miastami, które liczą tyle mieszkańców, ile powinien liczyć średniej wielkości powiat, czyli 80-100 tys.; powiat ma się zajmować sprawami, których nie da się prowadzić na poziomie jednej gminy – chodzi o szpitale, urzędy pracy, szkoły ponadpodstawowe; miasto 100-tysieczne samo jest powiatem, więc nie ma sensu dokładanie okolicznych terenów, dlatego zdecydowano, że te miasta będą miały specjalną formułę łączącą kompetencje gminy i powiatu.

Struktura administracji samorządowej w mieście na prawach powiatu jest taka, jak w gminie lub mieście – jest rada miasta, burmistrz lub prezydent.

WOJEWÓDZTWO SAMORZĄDOWE – największa jednostka samorządowa; mamy 16 województw; organami województwa są sejmik i marszałek województwa; województwo odpowiada głównie za rozwój regionu, ale też zarządza usługami publicznych „wyższego” rzędu – chodzi m.in. o szkolnictwo zawodowe, specjalistyczną służbę zdrowia, działalność kulturalną.

SEJMIK WOJEWÓDZKI – tworzony przez radnych wojewódzkich, najbardziej oddalony i najbardziej upartyjniony szczebel władzy samorządowej; radni wybierają przewodniczącego sejmiku i zarząd województwa – kolegialny organ wykonawczy z marszałkiem na czele, który ma dość znaczące własne kompetencje – nie wszystko musi robić w porozumieniu z pozostałymi członkami zarządu województwa. Sejmik powołuje i odwołuje zarząd, ale pozycja marszałków jest dużo silniejsza niż np. starostów, m.in. z powodu upartyjnienia sejmików, które często odwzorowują podziały krajowe.

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA – stoi na czele zarządu województwa, zarządza sprawami województwa, rozdziela fundusze; wytyczne znajdują się w strategii rozwoju województwa i programach operacyjnych uchwalanych przez sejmik, które zawierają informacje, ile środków, na jakie konkretnie cele ma zostać przekazanych; jednak decyzja, który konkretnie projekt dostanie fundusze, należy do marszałka; marszałek powołuje i odwołuje szefów instytucji wojewódzkich, zatwierdza plany finansowe, zajmuje się też codziennym zarządzaniem.

PRZEWODNICZĄCY SEJMIKU – pełni funkcje analogiczne do przewodniczących rad gminy i powiatu.

SAMORZĄDOWE JEDNOSTKI POMOCNICZE

SOŁECTWO – jednostka pomocnicza rady gminy, tworzona w gminach wiejskich, ściśle podporządkowana gminie; sołectw jest w Polsce ponad 40 tys.; formalnie to nie jest odrębny szczebel samorządu; o powołaniu sołectwa decyduje rada gminy, ona też przyjmuje statut sołectwa, w którym określa się sposób wyboru rady sołeckiej, sołtysa oraz zadania dla tych ciał; sołectwo nie ma osobowości prawnej, nie może więc podpisywać żadnych umów, ale może proponować, zachęcać gminę do inwestycji na swoim terenie.

SOŁTYS – stoi na czele sołectwa – sposób wyboru reguluje statut, który przyjmuje gmina; standardem jest wybór przez zgromadzenie wiejskie; sołtys może np. pobierać podatki lokalne od mieszkańców, reprezentuje ich wobec gminy, odpowiada za drobne inwestycje; może uczestniczyć w posiedzeniach rady gminy, niektóre statuty dają mu prawo wypowiedzi, ale on nie ma wiążących kompetencji, nie może np. wnieść projektu uchwały do rady gminy, nie bierze udziału w głosowaniu – chyba, że jest radnym – radny może być sołtysem.

RADA SOŁECKA – nie musi istnieć, to organ fakultatywny; członkowie rady mają wspomagać sołtysa; tylko jeśli sołectwo jest duże, powoływanie tej rady ma sens; sposób jej wyboru i zakres obowiązków również reguluje statut sołectwa, wybierana – podobnie jak sołtys – przez zgromadzenie wiejskie.

FUNDUSZ SOŁECKI – specjalny fundusz, który może wyodrębnić rada gminy w budżecie i przeznaczyć na projekty, inwestycje zgłoszone przez mieszkańców sołectw; jeżeli rada gminy zdecyduje o uruchomieniu funduszu, mieszkańcy sołectwa zbierają się na zgromadzeniu wiejskim i dyskutują na co przeznaczyć środki; wysokość funduszu wylicza się zgodnie z algorytmem określonym w ustawie.

DZIELNICA/OSIEDLE – jednostka pomocnicza rady gminy, tworzona w gminach miejskich; regulacja prawna dot. powoływania jest taka sama, jak w przypadku sołectw: dzielnice/osiedla nie mają osobowości prawnej, ich statut przyjmuje rada gminy i to ona decyduje o ewentualnym powołaniu dzielnicy/osiedla; o ile sołectwa ogrywają często dość ważną rolę w zarządzaniu gminą, w miastach jednostki pomocnicze nie odgrywają zbyt ważnej roli – duże miasta zarządzane są często w scentralizowany sposób, a poza tym dzielnice są często zbyt liczne; nie mają środków wyodrębnionych specjalnie dla nich na wzór funduszu sołeckiego.

INNE

BUDŻET – roczny plan finansowy gminy, powiatu, województwa. Dochodami gminy są m.in.: podatki lokalne (np. od nieruchomości), udział w dochodach z podatków PIT i CIT, subwencja ogólna, której najważniejszą część stanowi dofinansowanie kosztów prowadzenia szkół. Gminy mogą też ubiegać się o dotacje z budżetu państwa i instytucji. Głównym źródłem finansowania inwestycji są środki unijne.

BUDŻET OBYWATELSKI – stanowi wydzieloną część budżetu, o której przeznaczeniu corocznie decydują mieszkańcy. Wysokość budżetu obywatelskiego wynosić ma co najmniej 0,5 proc. wydatków jednostki samorządowej. W miastach na prawach powiatu utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe.

REFERENDUM – narzędzie władzy bezpośredniej obywateli; członkowie wspólnoty samorządowej (mieszkańcy gminy, powiatu, województwa) w głosowaniu mogą decydować o: odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich wójta, burmistrza, prezydenta miasta oraz organów stanowiących samorządu (rady gminy, powiatu, sejmik województwa); sposobie rozstrzygania sprawy dotyczącej wspólnoty; o innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących wspólnotę; mieszkańcy mogą też w referendum zdecydować o samoopodatkowaniu. Referendum lokalne jest ważne, jeśli weźmie w nim udział 30 proc. mieszkańców. Wyjątek stanowi referendum w sprawie odwołania wójta, burmistrza, prezydenta lub rady – tu referendum jest ważne, jeśli weźmie w nim udział nie mniej niż 3/5 liczby osób biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

INICJATYWA UCHWAŁODAWCZA – grupa mieszkańców gminy, posiadających czynne prawa wyborcze, może wystąpić z obywatelską inicjatywą uchwałodawczą; grupa ta musi liczyć: w gminie do 5 000 mieszkańców – co najmniej 100 osób, w gminie do 20 000 mieszkańców – co najmniej 200, a w gminach większych – co najmniej 300 osób.

Nadzór nad wszystkimi szczeblami samorządu sprawuje wojewoda – organ władzy rządowej; w praktyce oznacza to, że do wojewody trafiają wszystkie uchwały, zarządzenia podejmowane przez rady gminy, powiatu czy sejmiki wojewódzkie; wojewoda kontroluje zgodność z prawem tych uchwał, nie ingeruje w treść, ale ocenia, czy jest zgodna z ustawami, czy samorząd nie wykroczył poza swoje kompetencje; wojewoda może zażądać dokumentacji, sprawdzać pod kątem zgodności z prawem inne działania.

Wojewoda koordynuje działania służb i sprawuje nad nimi nadzór – policją, strażą pożarną; dlatego przy okazji powodzi lub innych klęsk żywiołowych wojewodowie się uaktywniają; wojewoda jest powoływany i odwoływany przez premiera, nie ma samodzielnej pozycji politycznej.

Za nadzór finansowy nad samorządem odpowiadają regionalne izby obrachunkowe – instytucje podległe ministerstwu finansów.