Fascynująca muzealna przygoda w Nowej Słupi

Co łączy kosmos, faraona Tutenchamona i ziemię świętokrzyską? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana w Nowej Słupi. Tu cywilizacja Rzymian miesza się ze światem Barbarzyńców, przeszłość z teraźniejszością, a odległe światy z tym, co nam bliskie.

– W naszym nowym muzeum zwiedzający zobaczą i posłuchają opowieści o żelazie. Od początku, od wybuchu Supernowej. Ta pasjonująca prehistoryczna i historyczna narracja skupia się szczególnie na naszym terenie, tu przecież było wielkie zagłębie rudy żelaza i największy ośrodek produkcji żelaza. Chronologicznie, ale i problemowo ułożona opowieść budowana jest za pomocą różnych środków wyrazu: multimediów, gry świateł, elementów rekonstrukcji, z niezwykłymi, oddziałowującymi na wyobraźnię eksponatami – mówi Włodzimierz Szczałuba, dyrektor Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana w Nowej Słupi.

Zwiedzających witają naturalnej wielkości sylwetki dwóch starożytnych hutników. To wstęp do historii, którą można poznać w muzeum / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Duży przestronny hol wita gości. Oczekując na zakup biletów, by rozpocząć wyprawę w zamierzchłe wieki, mamy zapowiedź tego, co  nas czeka. Naturalnej wielkości sylwetki dwóch starożytnych hutników i dymarka są wstępem do historii, którą już za chwilę poznamy.

– A w multimedialnym kalejdoskopie goście mogą obejrzeć fotografie związane ze starożytnym hutnictwem, zdobyć trochę informacji na ten temat. Mamy też info kiosk, więc te 10-15 minut oczekiwania na wejście można spędzić w bardzo ciekawy sposób. Na pewno nikt się tu nie nudzi – dodaje dyrektor.

Na początku był… Wszechświat

Zwiedzanie rozpoczyna się w sali kinowej. To pierwsze stanowisko – ściśle związane ze ścieżką edukacyjną. Przy pomocy specjalnych okularów oglądamy film w technice 3D pod tytułem „Geneza żelaza”.

– Takim mocnym akcentem, bardzo dynamicznym wstępem wprowadzamy gości w temat – mówi Włodzimierz Szczałuba. – Scenariusz filmu napisał dr Andrzej Boczarowski. Przedstawia w sześciominutowej pigułce genezę i historię żelaza we Wszechświecie po wybuchu wielkiej Supernowej, rolę tego pierwiastka w budowie naszej planety Ziemi. Widzowie mogą zobaczyć proces powstawania rud żelaza w nawiązaniu do naszego złoża w Rudkach.

W Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego można obejrzeć trójwymiarowy film „Geneza żelaza” / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Po projekcji przechodzimy do pierwszej sali wystawowej – „Początki metalurgii”. Można tu zobaczyć repliki pierwszych wyrobów z żelaza, pochodzące z Bliskiego Wschodu. W gablotach są również wystawione rudy żelaza z terenu województwa świętokrzyskiego.

– Zwiedzający mogą się przekonać, jak żelazo rozprzestrzeniało się w świecie człowieka. Film pokazał historię od początku, kiedy żelazo powstało w kosmosie – mówi przewodnik, Michał Jagodziński. – Tu, w tej sali, jesteśmy już na Ziemi. Pierwsze wytopy żelaza miały miejsce 15 wieków przed naszą erą na terenie państwa Hetytów i królestwa Mitanii. Na obszarze obecnej Europy techniki wytopu żelaza pojawiły się dużo, dużo później. Na terenie obecnej Polski – w czasach kultury przeworskiej, czyli między III w. p.n.e., a V w. n.e. Końcowy etap funkcjonowania tej archeologicznej kultury związany był z Wandalami. To oni stworzyli najważniejszy i największy ośrodek produkcji żelaza poza granicami Cesarstwa Rzymskiego.

Na styku dwóch kultur

Zderzenie Starożytnego Rzymu – ówczesnego hegemona w Basenie Morza Śródziemnego i świata barbarzyńskiego widzimy na ekspozycji, już po przejściu kilku kroków. To zestawienie czuć także pod nogami. Po lewej mamy dziki las i podłoże przypominające lessowe ścieżki, a po prawej rzymski bruk i marmurowe budowle.

– Jest też postać senatora rzymskiego, który na tabliczce przypominającej nieco kształtem telefon komórkowy, zapisuje listę gości zaproszonych na spotkanie w atrium rzymskiej willi – mówi Michał Jagodziński.

Opowieść o rudzie żelaza tworzą multimedia, gra świateł, elementy rekonstrukcji i eksponaty. Wszystko to w niezwykły sposób oddziałuje na wyobraźnię zwiedzających / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Patrzymy w lewo. I ponownie przenosimy się w świat barbarzyński.

– Mamy tu warsztat tkacki, ale też chatę o konstrukcji sumikowo-łątkowej. Ta technika jest wykorzystywana od tysiącleci do dziś, o czym można się przekonać, odwiedzając Park Etnograficzny w Tokarni – mówi przewodnik.

W muzeum obejrzeć można między innymi warsztat tkacki oraz chatę o konstrukcji sumikowo-łątkowej – technika ta jest wykorzystywana od tysiącleci do dziś / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Przechodzimy dalej. Chcemy się dowiedzieć, jak przygotowywano żelazo do wytopu.

– Przede wszystkim należało pozyskać węgiel – zaczyna Michał Jagodziński. – Do XVIII wieku używano jedynie węgla drzewnego. Otrzymywano go podczas wypalania w mielerzach.

Przewodnik pokazuje nam przekrój mielerza i opowiada, jak przygotowywano rudy żelaza.

Rudę na naszych terenach pozyskiwano z kopalni w Rudkach. Była to największa starożytna głębinowa kopalnia, właściwie jedyna na naszych terenach, której ślady znaleźliśmy. W innych rejonach, gdzie rozwijało się hutnictwo kultury przeworskiej, używano przede wszystkim rudy darniowej, czyli powierzchniowej.

– Kopalnia w Rudkach działała jeszcze w XX wieku i pozyskiwano z niej wtedy piryt i uran, ale to już czasy współczesne. W okresie, o którym opowiadamy, koncentrowano się na żelazie, na śmietanie hematytowej. Rudę należało przygotować, ponieważ była zanieczyszczona. Oczyszczano ją w prażakach, w których, w procesie wyprażania, uwalniała się woda i dwutlenek węgla. Potem rudę trzeba było skruszyć, bo inaczej nie można było otrzymać żelaza w piecu dymarskim typu zagłębionego – tłumaczy przewodnik.

Serce muzeum. Tu się wszystko zaczęło

Tak dochodzimy do najważniejszego miejsca w muzeum – jego serca. Widzimy fragment stanowiska z piecami dymarskimi.

– To jest odkrywka archeologiczna z reliktami piecowiska sprzed mniej więcej osiemnastu wieków. Nad nią wyświetlany jest film 3D i możemy prześledzić, w jaki sposób te żużle znalazły się właśnie w tym miejscu. Wokół odnalezionej odkrywki stanął pierwszy budynek pawilonu muzeum w roku 1960. Tu widać ciągłość istnienia naszej instytucji – podkreśla przewodnik.

Oblicza się, że w regionie świętokrzyskim i częściowo na południu województwa mazowieckiego mogło być około 7 tysięcy piecowisk. Wytopiono tutaj prawdopodobnie 11 tysięcy ton żelaza / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Oblicza się, że w regionie świętokrzyskim i częściowo na południu województwa mazowieckiego mogło być około 7 tysięcy piecowisk. Wytopiono tutaj prawdopodobnie 11 tysięcy ton żelaza. Był to niewątpliwie największy ośrodek produkcji żelaza w Barbaricum (tak nazywano ziemie poza Cesarstwem Rzymskim). Zamieszczona w pobliżu grafika pokazuje rodzaje piecowisk: uporządkowane i nieuporządkowane.

– Warsztaty uporządkowane były bardziej zaawansowane, wytapiano w nich żelazo w większych ilościach. Te nieuporządkowane służyły raczej do produkcji żelaza na potrzeby własne – mówi Michał Jagodziński.

Jak wyglądał proces wytopu żelaza w piecu dymarskim typu zagłębionego?

O tym przekonujemy się w kolejnej sali. Stoi tu piec, taki sam, jak co roku budowany podczas imprezy „Dymarki Świętokrzyskie” w Nowej Słupi. Na ekranie wyświetlany jest film obrazujący tę prastarą technologię.

– To jest rekonstrukcja. Tak naprawdę nie wiemy, jak ten proces wyglądał – przyznaje przewodnik. – To jest jedna z większych zagadek, którą próbują rozwikłać archeolodzy i metalurdzy. W jaki sposób żelazo było wytapiane? Wiedzę na ten temat zabrali ze sobą przedstawiciele plemion Lugiów i Wandali przemieszczając się podczas wielkiej wędrówki ludów. Ich następcy, którzy przyszli na naszą ziemię, nie kontynuowali tradycji wytopu żelaza. Nie powstawały także piece rzymskie, wielokrotnego wytopu, które już przecież funkcjonowały w Cesarstwie Rzymskim.

Rekonstrukcja pieca – identycznego, jak ten, który co roku budowany jest podczas imprezy „Dymarki Świętokrzyskie” w Nowej Słupi / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Dlaczego zaprzestano wytopu żelaza?

– Być może dlatego, że była to wiedza po części tajemna – wyjaśnia nasz przewodnik. – Profesor Szymon Orzechowski, który odpowiada za stronę merytoryczną naszej wystawy, uważa że mogło to być związane z pewnymi aspektami kulturowymi, religijnymi. Być może były jakieś bractwa, które strzegły tajemnicy wytopu w ten jeden określony sposób. Być może nie można było wprowadzać żadnych innowacji, bo ta technologia miała znaczenie religijne. Być może była formą kultu bogów, o których już dziś nic nie wiemy. Wiemy jedno – technika zginęła razem z ludźmi posługującymi się nią.

Od lat pięćdziesiątych XX wieku naukowcy próbowali zrekonstruować dawny wytop w dymarkach. Już początki badań przyniosły niespodziewane odkrycia.

Podczas odkryć żużli wszyscy byli zaskoczeni. Badacze szukali żelaza pod żużlem, ponieważ taki proces znali z wielkich pieców. W dymarkach natomiast drobiny po żelazie pojawiały się na zewnątrz. Nie była to forma płynna, tylko gąbczasta łupka, którą należało później obrobić. To odkrycie odwróciło nasze myślenie o wytopie żelaza. Dzięki naukowcom m.in. z AGH i pracom Świętokrzyskiego Towarzystwa Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego, którzy prowadzili i prowadzą eksperymentalne wytopy, jesteśmy coraz bliżej znalezienia odpowiedzi na te najbardziej nurtujące nas pytania.

W dymarce nie osiągano temperatury topnienia żelaza, która wynosi 1537 stopni Celsjusza. Była niższa, na poziomie 1200-1300 stopni Celsjusza, więc nie powstawało żelazo płynne. Takie udało się uzyskiwać dopiero w wielkich piecach, ale to już w końcówka średniowiecza.

Postać senatora rzymskiego, który na tabliczce przypominającej nieco kształtem telefon komórkowy, zapisuje listę gości zaproszonych na spotkanie w atrium rzymskiej willi / Fot. Wiktor Taszłow – Radio Kielce

Niecodzienne odkrycie zmieniło region

– Ponieważ w dymarkach nie osiągano temperatury topnienia żelaza, to w żużlu pozostawało go aż około 50 procent. W okresie międzywojennym żużel zwożono do huty w Starachowicach i tam przetapiano powtórnie. Ale pewien inżynier, który pracował w Hucie Ostrowiec, Mieczysław Radwan, zainteresował się tym, że w naszym regionie tych żużli jest tak dużo. Po II wojnie światowej zaprosił archeologa z Krakowa, Kazimierza Bielenina. Wspólnymi siłami dokonali niezwykłego odkrycia – znaleźli piecowiska w Nowej Słupi!

– W 1960 roku postawiony został w tym miejscu pierwszy budynek Muzeum Starożytnego Hutnictwa. Profesor Wacław Różański z AGH pomagał w eksperymentalnych wytopach i organizacji pierwszych Dymarek Świętokrzyskich. Dzięki temu naukowemu festynowi od lat sześćdziesiątych XX wieku propagujemy w Nowej Słupi ideę starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego – mówi nasz przewodnik.

Czytamy tablice poświęcone odkrywcom pieców dymarskich. I jeszcze ostatnie spojrzenie na multimedialny stół, słuchamy też tekstu z off-u. Pomaga to na koniec usystematyzować zdobytą wiedzę. Wychodzimy, zafascynowani opowieścią, z wypiekami na twarzy. To przecież cała historia ludzkości, nasza historia.

Zwiedzanie także w świąteczny czas

Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi zaprasza przez cały rok. Bilet wstępu kosztuje 20 zł – normalny i 12 zł – ulgowy. Niedziela jest dniem bezpłatnego wejścia na ekspozycję. Do muzeum będzie można zajrzeć także w czas świąteczny – 26 grudnia i 6 stycznia w godzinach 10-14. Placówka nie będzie działać w Wigilię, Pierwszy Dzień Świąt Bożego Narodzenia i Nowy Rok. W pozostałe dni zaprasza w godzinach 9-15. Ostatnie wejście odbywa się na godzinę przed zamknięciem. Wejścia odbywają się co 20 minut. Na obejrzenie całej ekspozycji warto zarezerwować sobie godzinę.