M10D 215,072 MHz Zadzwoń do studia 41 200 20 20 
To, co definiuje współczesny obraz klasztoru pobenedyktyńskiego na Świętym Krzyżu i jego miejsca w krajobrazie religijnym i kulturowym regionu, jest nadal w żywy sposób powiązane z decyzją rosyjskiego zaborcy o kasacie klasztoru sprzed 200 lat i jej konsekwencjami.
Te zmieniające się w ciągu dwóch ostatnich stuleci losy opactwa, z jednej strony traumatyczne i tragiczne, likwidacja konwentu, dewastacja budynków klasztornych, utrata archiwum, utensyliów, paramentów, naczyń liturgicznych, skarbca i biblioteki, zamiana budynków na funkcje więzienne, świeckie; z drugiej ożywcze i dające nadzieję na dalsze funkcjonowanie manifestacje patriotyczne w okresie narodowej irredenty, sprowadzenie ojców Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, dzisiejszych gospodarzy miejsca, i powolna odbudowa prestiżu klasztoru, to tematyka wielowątkowa i godna stałego przypominania.
Przełomowym momentem w dziejach opactwa benedyktynów łysogórskich na Świętym Krzyżu, najstarszego sanktuarium na ziemiach polskich ufundowanego przez księcia Bolesława Krzywoustego oraz komesa Wojsława z rodu Powałów w latach 30-tych XII wieku, ale także niezbędnym do zrozumienia jego dalszych losów, aż do dnia dzisiejszego, jest realizacja kasaty klasztoru w 1819 roku. Jej konsekwencjami były: utrata największej w Polsce średniowiecznej biblioteki, przechowującej bezcenne zabytki o wartości ogólnonarodowej: „Kazania świętokrzyskie”, „Rocznik świętokrzyski dawny”, zbiór „Pieśni łysogórskich”, w tym słynny „Lament świętokrzyski”; rozproszenie sprzętów klasztornych; dywersyfikacja majątku i utrata części budynków z zamianą ich funkcji na cele świeckie, niegdyś więzienne dziś muzealne; ogólna dewastacja budynków i próba laicyzacji miejsca w czasach PRL.
Do kasaty doszło z inicjatywy władz utworzonego po Kongresie Wiedeńskim Królestwa Polskiego, a konkretnie kierownictwa jednego z pięciu ówczesnych ministerstw o nazwie Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, kierowanego przez Stanisława Kostkę Potockiego – arystokraty, członka polskiej loży masońskiej sprawującego funkcję wielkiego mistrza, ogarniętego ideałami oświeceniowymi i józefinizmem. Potocki w porozumieniu z ambasadorem rosyjskim w Rzymie Andrzejem Jakowlewiczem Italińskim, któremu przesyłał informacje o stanie diecezji i zakonów w Królestwie Polskim, i w wyniku negocjacji Rosji z Watykanem, doprowadził do zgody papieża Piusa VII bullą „Ex imposita nobis” z 30 czerwca 1818 roku na skasowanie kilku domów zakonnych w Królestwie Polskim (fragment Bulli niżej w Aneksie). Wykonawcą decyzji papieskiej był biskup włocławski Franciszek Skarbek-Malczewski, późniejszy arcybiskup warszawski i prymas Królestwa Polskiego. Z inspiracji Potockiego wymuszono podpisanie „Dekretu kasacyjnego” przez schorowanego Prymasa 17 kwietnia 1819 roku, który na drugi dzień po tym akcie zmarł. Jak podkreślał badacz tej problematyki profesor Piotr Paweł Gach, w akcie tym uczestniczyli biskup sandomierski Szczepan Hołowczyc, oficjał archidiecezji warszawskiej ksiądz A. Fijałkowski oraz kanonik ksiądz A. Kotowski, którzy poświadczyli odręcznie nieczytelny podpis prymasa. Specjalna komisja zwana Deputacją Zniesionych Instytutów Duchownych, którą powołał Potocki, zajęła się wykonaniem Dekretu, nad czym czuwał biskup sandomierski Szczepan Hołowczyc jako następca zmarłego prymasa.
Powodem kasaty nie był zły stan ekonomiczny lub personalny klasztoru, który liczył wówczas 27 zakonników (18 kapłanów, siedmiu kleryków, dwóch braci). Przeciwnie, budynki opactwa podobnie jak gospodarka klasztorna znajdowały się w dobrej kondycji. Budynki klasztorne pokrywał dach gontowy. Opactwo mieściło w sobie 49 cel mniszych, cztery sale, 16 izb oraz refektarz (dziś zachodnie skrzydło z XVIII wieku zajmowane na cele muzealne przez Dyrekcję Świętokrzyskiego Parku Narodowego). Odrębne pomieszczenie mieszkalne zajmował opat, który ponadto posiadał także budynek w Starej Słupi. Do opactwa należał także otoczony ogrodem murowany dom gościnny z sześcioma izbami jako schronienie dla pielgrzymów i gości klasztoru oraz odrębne wzniesienia mieszkalne i gospodarcze dla służby klasztornej. Jak wymienia z kolei Józef Gacki, do tej klasztornej czeladzi należeli: organista, zakrystian, furtian, kapeliści, snycerz, stolarz, kowal, szklarz, felczer, krawiec, szewc, kucharz, piekarz, murarz i palacze.
W trakcie początkowej fazy kasaty, która trwała do 15 sierpnia 1819 roku, spisano wszystkie ruchomości, przejęto budynki oraz 20 folwarków. Mimo prób reaktywacji klasztoru jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku, powrót benedyktynów nie dokonał się, a w 1828 roku zmarł ostatni opat Jan Nepomucen Niegolewski. Do 1854 roku przebywał w klasztorze ostatni brat zakonny Tomasz Dudziński. W 1853 roku umieszczono w opustoszałym klasztorze Instytut Księży Zdrożnych, a następnie w 1882 roku umieszczono tam więzienie carskie, po 1918 roku więzienie polskie, w czasie II wojny światowej oflag niemiecki dla jeńców sowieckich.
Pierwsza XIX-wieczna ilustracja przedstawiająca szczegółowo klasztor, z 1835 roku / Źródło: [Ż. Pauli] Kościół Śgo Krzyża na Łysej Górze r. 1347, „Lwowianin czyli zbiór potrzebnych i użytecznych wiadomości” 1835, z. 16, s. 135 (okładka)
Zatrata klasztoru i jego całkowity upadek oraz poniżenie zostały przerwane dopiero w 1936 roku, kiedy do części budynków klasztornych wprowadzili się Ojcowie Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej. Nowi gospodarze od tego czasu mozolnie odbudowują klasztor oraz przywracają należne mu miejsce wśród najważniejszych miejsc kultowych, pielgrzymkowych, sanktuaryjnych w Polsce, miejsca przechowywania relikwii Drzewa Męki Pańskiej oraz skarbnicy pamięci i kultury narodowej.
Zjednoczenie majątkowe, a szczególnie rewindykacja zachodniego skrzydła dawnego klasztoru, budynku zabytkowego z XVIII wieku, nie dokonała się jednak do dziś, a decyzja podjęta w czasach niewoli narodowej z inicjatywy zaborcy i jego wykonawców pozostała w mocy.
Aneks
Bulla „Ex imposita Nobis” papieża Piusa VII, z dnia 30 czerwca 1818 roku, dokonująca podziału diecezyj w Królestwie Polskim (fragment).
„Pius biskup, sługa sług Bożych, na wieczną rzeczy pamiątkę. (…) W tym celu zwracamy myśli Nasze ku kościołom Królestwa Polskiego, podlegającego obecnie panowaniu Najjaśniejszego i Najmożniejszego Władcy, Aleksandra (Aleksander I, cesarz Rosji 1801-1825, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 r. król polski 1818-1825), Cesarza Rosji i Króla Polski), aby po ustaleniu nieszczęść minionych czasów (aluzja do wojen napoleońskich) postarać się o ułożenie tam spraw religii w sposób bardziej odpowiedni i korzystniej. Wiadomo Nam bowiem, że duchowne rządy napotkają w tym kraju znaczne trudności, jeżeli obecny podział diecezyj nadal się utrzyma. (…) Całą przeto sprawę (…) jak najlepiej staraliśmy się urządzić i wszystko wreszcie przy szczególnym poparciu Naszych zabiegów wobec przez Cesarza Rosji i Króla Polski Aleksandra, którego wyjątkowej wobec Nas życzliwości już dawno doświadczyliśmy, pomyślnie i szczęśliwie ułożyliśmy, tak aby po uprzednim powiadomieniu biskupów, kapituł i wszystkich innych zainteresowanych można było następnie ustalić nową organizację kościołów i diecezyj Królestwa Polskiego, zgodnie z położeniem miejscowości, wygodą ludności, wreszcie z uwzględnieniem szczególnych okoliczności, oraz te organizację apostolską władzą zatwierdzić w niniejszej buli. (…) Ponieważ zaś wskutek zmiany stosunków i nieszczęsnych przejść wojennych dobra należące przedtem zarówno do stolic biskupich, jak i do kapituł katedralnych i seminariów duchownych zostały niemal całkowicie rozgrabione (…) przeto celem zaradzenia w najlepszy dostępny dla Nas sposób tym potrzebom uprawniamy wspomnianego Franciszka biskupa, aby – zbadawszy dokładnie obecny stan ocalałych dóbr i dochodów należących do klasztorów lub opactw i do zwykłych beneficjów oraz wysłuchawszy wszystkich zainteresowanych – zniósł, skasował i unieważnił na podstawie przekazanej mu władzy tyle spośród wymienionych klasztorów lub opactw i zwykłych beneficjów, ile trzeba będzie zarówno do uzupełnienia stosownego wyposażenia każdego istniejącego już stołu biskupiego, kapituły i seminarium, jak też do pełnego i stosownego wyposażenia nowego, janowskiego, czyli podlaskiego, kościoła biskupiego, kapituły i seminarium. (…)
Dan w Rzymie u św. Marii Większej 30 czerwca 1818 r., w 19 roku Naszego pontyfikatu”.
(Cytat za: Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864. Wybór źródeł, opr. O. Beiersdorf, wstępem poprzedził K. Piwarski, Wrocław 1960, s. 271-284).
Literatura:
M. Derwich, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992; tegoż, Łysogórski ośrodek pielgrzymkowy w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zarys problematyki, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 277-287; W. Mrozowicz, Książka i biblioteka benedyktyńska w społeczeństwie Polski średniowiecznej i nowożytnej. Przykład Małopolski, w: Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Opole-Wrocław 1996 (Opera ad historiam monasticam spectantia, Series I: Colloquia 2, red. M. Derwich), s. 223-232; P. P. Gach, Opactwo i sanktuarium Świętego Krzyża w epoce kasat zakonnych (XVIII-XIX wiek), w: Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, red. D. Olszewski, R. Gryz, Kielce 2000, s. 153-169; tegoż, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914, Lublin 1984; J. Gacki, Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze, Warszawa 1873 (reprint: Kielce 2006); K. Bracha, Dziedzictwo duchowe benedyktynów świętokrzyskich w średniowieczu. Stan i potrzeby badawcze, w: Debaty świętokrzyskie, vol. 1, red. K. Bracha, M. Marczewska, Kielce 2014, s. 61-76; tegoż, Dziedzictwo kulturowe Świętego Krzyża, „Wiadomości Historyczne”, nr 5, 2013, s. 43-49; P. Zając, Oświeceniowa krytyka zakonów i intelektualne przygotowanie wieku kasat, w: Debaty świętokrzyskie, vol. 3, red. K. Bracha, Kielce 2020, s. 45-60; J. Kaliszuk, Losy rękopisów średniowiecznych z klasztoru świętokrzyskiego po 1819 roku, w: tamże, s. 61-75; M. Kośka, „Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych w Królestwie Polskim w r. 1819 wykonanej”, „Hereditas Monasteriorum”, t. 3, 2013, s. 355-364.
