M10D 215,072 MHz Zadzwoń do studia 41 200 20 20 
Dziś malownicze ruiny stanowią unikalny na skalę europejską zabytek techniki. Przed laty był to jeden z najnowocześniejszych zakładów w Polsce, ostatni element „linii technologicznej” wielkiego kombinatu metalurgicznego wybudowanego w ramach Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
Fabryka w Nietulisku Dużym koło Kunowa powstała w pierwszej połowie XIX wieku w ramach uprzemysłowienia należącej do Staropolskiego Okręgu Przemysłowego Doliny Kamiennej. Inicjatorem budowy zakładu w był Stanisław Staszic, który odpowiadał z przemysłowy rozwój państwa. Zainicjowany przez niego w Nietulisku projekt kontynuował książę Ksawery Drucki-Lubecki, który dzięki finansowaniu przez Bank Polski (działał w Królestwie Polskim od 1828 roku, w 1885 roku został zlikwidowany i przekształcony w oddział rosyjskiego Banku Państwa) wybudował wzdłuż rzeki Kamiennej kilka zakładów metalowych. Centrum wielkiego kombinatu metalurgicznego nad rzeką Kamienną stanowiły Starachowice z zespołem wielkiego pieca. Zakład w Nietulisku, wybudowany w latach 1834-1846, był ostatnim elementem „linii technologicznej”.
Fabryka została starannie zaplanowana według projektu budowniczego Karola Knake, jednego z czołowych inżynierów i architektów w XIX wieku. W regionie świętokrzyskim zaprojektował i nadzorował budowę osiedla mieszkaniowego przy zakładach w Białogonie (w latach 1834-1838). Niektóre źródła twierdzą również, że zaprojektował zakład w Sielpi Wielkiej (zbudowany w latach 1835-1838) oraz kierował przebudową wielkiego pieca w Rejowie (1838-1841). Nadzorował również budowę tężni solankowych i warzelni soli w Ciechocinku (1827-1859).
TECHNOLOGICZNA PEREŁKA
Zakład w Nietulisku tworzyły między innymi walcownia, tokarnia, dwie suszarnie, magazyn, stajnia, osiem pieców, budynek administracyjny oraz układ wodny. Maszyny były bowiem napędzane za pomocą wielkiego koła oraz turbiny wodnej o mocy 100 koni mechanicznych – jednej z pierwszych w Królestwie Polskim. Siłą wody napędzane były dwa ciągi walcarek, nożyce do cięcia blach. Oprócz fabryki, która zajmowała aż 11 hektarów, powstało składające się z 36 domów osiedle dla robotników i kadry kierowniczej.
– Zakłady były lokowane na podstawie kolejności cyklu produkcji. Fabrykę w Nietulisku zaprojektowano z niezwykłym rozmachem. Zakład jest regularny i symetryczny, o dwóch pięknych osiach kompozycyjnych. Przy pierwszej osi wodnej znajduje się zbiornik przyzakładowy, kanały robocze i budynek walcowni. Przy drugiej osi, poprzecznej, grupują się budynki pomocnicze walcowni: suszarnie, magazyny czy budynki zarządu – mówił Radiu Kielce archeolog Kamil Kaptur.
Zakład w Nietulisku początkowo zatrudniał 150 osób i wyrabiał 120 tysięcy Cetnarów, czyli niespełna 5 tysięcy ton żelaza walcowego rocznie.
– Walcownia w Nietulisku pracowała przez kilkadziesiąt lat, do początku XX wieku. W 1903 roku przyszła katastrofalna powódź na Kamiennej. Samej walcowni nie uszkodziła, ale zniszczyła spiętrzenia wodne w Michałowie i Brodach – dodaje Kamil Kaptur.
Walcownia została odcięta od źródeł wody i w 1905 roku definitywnie ją zamknięto.
MALOWNICZE, ALE NIEBEZPIECZNE RUINY
Zakład w Nietulisku od ponad wieku popada w ruinę. Gmina Kunów planuje wykorzystać potencjał tego zaniedbanego miejsca tworząc muzeum na świeżym powietrzu. Samorząd zapowiada, że na zagospodarowanie walcowni będzie się starać o pieniądze unijne lub z budżetu państwa. Warto, bo jak podkreśla archeolog Kamil Kaptur ruiny walcowni to bezcenny zabytek techniki, unikalny na skalę europejską, z czytelnymi do dziś układami przestrzennym i wodnym.
Zwiedzanie zakładu nie jest niestety bezpieczne. Pozostałości fabryki nie są bowiem w żaden sposób zabezpieczone. Spacerując po rozległym terenie trzeba więc uważać. Zagrożeniem są fragmenty ścian z kolistymi otworami oraz zarośnięte, a obecnie przykryte również śniegiem, kanały robocze łączące się z przyzakładowym zbiornikiem. Jednak nawet z bezpiecznej odległości bez trudu dostrzeżemy, że imponujący rozmachem i rozwiązaniami technologicznymi zakład w Nietulisku jest jednym z ciekawszych zabytków Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
NIETULISKO DUŻE
Wieś w powiecie ostrowieckim, w gminie Kunów. Znajduje się w widłach rzeki Kamiennej i jej dopływu – Świśliny. Przez wieś przebiega droga krajowa nr 9 Radom-Rzeszów. Nietulisko Fabryczne jest częścią wsi Nietulisko Duże. Miejscowość znajduje się na Świętokrzyskim Szlaku Zabytków Techniki.
STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY
Najstarszy okręg przemysłowy w Polsce. Znajdował się na terenie województw świętokrzyskiego, mazowieckiego i łódzkiego. Głównymi ośrodkami przemysłowymi były Kielce, Końskie, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice i Skarżysko-Kamienna. W Staropolskim Okręgu Przemysłowym dominował przemysł metalurgiczny, środków transportu, maszyn, materiałów budowlanych, ceramiki szlachetnej oraz hutnictwa żelaza.
ZABYTKI TECHNIKI W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM [POBIERZ PDF]
