Cerkiew w Końskich została rozebrana niemal sto lat temu, cegła po cegle. Nie wszyscy wiedzą, że elementy starej świątyni posłużyły do budownictwa mieszkalnego, które częściowo zachowało się do dziś. Los koneckiej świątyni podzieliło wiele cerkwi w województwie świętokrzyskim i Polsce w okresie międzywojnia.

Czytaj również

09.05.2025 Radio Kielce. Studio Gram. Koncert zespołu Sixth Floor / Fot. Jarosław Kubalski - Radio Kielce

Koncert zespołu Sixth Floor w Radiu Kielce

2025-05-09

Dr Sebastian Kędzierski: medycyna rodzinna to podstawa opieki zdrowotnej

2025-05-09

Końskie. Cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” / Fot. Ryszard Cichoński – archiwum prywatne

Cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” znajdowała się na zbiegu ulic Kazanowskiej i Piłsudskiego, kiedyś Piotrkowskiej. Została oddana do użytku w 1903 roku. Budynek zbudowano z czerwonej, polerowanej cegły, a okna i drzwi okalały ornamenty z białego kamienia. Miała dwie wieże z kopułą i dach z mosiężnej blachy. Budowla mieściła tysiąc osób i – jak czytamy w źródłach kosztowała – 40 tysięcy rubli (dla porównania nocleg w warszawskim hotelu w tamtym czasie kosztował najwyżej pięć rubli). Wokół cerkwi wniesiono żeliwne ogrodzenie na wysokim kamiennym fundamencie. Ponad prezbiterium wznosiła się kopuła położona na ośmiobocznym bębnie, a nad przedsionkiem wybudowano dzwonnicę. We wnętrzu znajdował się biało-złoty ikonostas.

Cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Końskich / Fot. Ryszard Cichoński – archiwum prywatne

DOMY Z CERKIEWNYCH CEGIEŁ

Mimo że budynek był imponujący to w Końskich stał tylko przez 33 lata, a korzystano z niego 12 lat. Cerkiew została wzniesiona dla Rosjan zatrudnionych w administracji, szkolnictwie i w wojsku: stacjonującemu w mieście 25. Smoleńskiego i 27. Witebskiego Pułku Piechoty. Odprawiano w niej nabożeństwa galowe i dla wojska. W 1913 roku parafia liczyła 456 osób. Od 1915 do 1938 roku budynek stał pusty i niszczał.

Mieszkańcy Końskich nie darzyli dużym sentymentem budynku kulturowo obcego i kojarzącego się z zaborcą. Wobec niemożności pozyskania środków na konserwację budowli konserwator zabytków wyraził zgodę na rozbiórkę w 1938 roku.

Wojciech Pasek, prezes koneckiego oddziału PTTK, informuje, że choć cerkwi już nie ma w jej pierwotnym kształcie, to budulec, czyli cegła, posłużyła do budowy mieszkań w okolicy.

– Kilka domów zbudowano z tej cerkwi, między innymi przy ulicach Spółdzielczej dużą ceglaną kamienicę naprzeciwko Komendy Powiatowej Policji. W latach 30-tych XX wieku tak się działo w Polsce, że to co zostało po Rosjanach było niszczone. W tym przypadku cerkwi nie zburzono, ale rozebrano cegła po cegle – mówi Wojciech Pasek.

Końskie. Kamienica przy ulicy Spółdzielczej. Do jej budowy wykorzystano cerkiewne cegły / Fot. Magdalena Galas-Klusek – Radio Kielce

Radosław Nowek, prezes stowarzyszenia historycznego „Pasja”, informuje, że dotarł do człowieka, którego dziadek wykorzystał cegły z cerkwi do budowy jednej ze ścian swojego w większości drewnianego domu.

– W miejscowości Dyszów znajduje się mieszkanie, którego jedna ze ścian zbudowana została z cerkiewnych cegieł. Ciekawostką jest wmurowana w szczycie ściany twarz Jezusa Chrystusa. Monument również pochodzi z koneckiej cerkwi – wspomina.

Dyszów. Dom, którego jedna ze ścian zbudowana została z cerkiewnych cegieł. Ciekawostką jest wmurowana w szczycie ściany twarz Jezusa Chrystusa. Monument również pochodzi z koneckiej cerkwi / Fot. Magdalena Galas-Klusek – Radio Kielce

POMNIK ZAMIAST CERKWI

Od 1919 roku do drugiej wojny światowej trwała akcja rewindykacji cerkwi prawosławnych. Po odzyskaniu niepodległości rządowi II Rzeczpospolitej zależało na maksymalnym ograniczeniu wpływu prawosławia na życie społeczne i polityczne. W 1946 roku na pustym placu po cerkwi postawiono pomnik upamiętniający wydarzenia obu wojen światowych.

Końskie. W 1946 roku na pustym placu po cerkwi postawiono pomnik upamiętniający wydarzenia obu wojen światowych / Fot. Magdalena Galas-Klusek – Radio Kielce

Krzysztof Obratański, burmistrz Końskich i historyk, wspomina, że po drugiej wojnie światowej wróciła dominacja Rosjan i dlatego pusty plac był miejscem idealnym na pomnik twórców komunizmu. Aby temu zapobiec z inicjatywy ówczesnego proboszcza Andrzeja Ręczajskiego wzniesiono Pomnik Wdzięczności. Pusty plac zapełniono polskimi i lokalnymi pamiątkami.

Cerkiew przy ulicy Piłsudskiego w Końskich nie była jedyną świątynią prawosławną w mieście. Wcześniej w miejscowości Barycz, tuż przy wojskowym garnizonie, wzniesiono drewnianą cerkiew. W koszarach zbudowano również budynki administracyjne i gospodarcze. Wojsko rosyjskie przebywało na szkoleniach w obozie pod namiotami w sezonie letnim od maja do końca września. Ówczesny garnizon wojskowy pełnił funkcję policyjną, która polegała na wspieraniu żandarmerii i policji w tłumieniu zrywów narodowo-wyzwoleńczych Polaków podczas Powstania Styczniowego i rewolucji w latach 1905-1907.

CERKWIE W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM

Obecnie w województwie znajduje się kilka cerkwi. Zachowały się natomiast zdjęcia i ryciny cerkwi, które podzielił los koneckiej świątyni.

Cerkiew pod wezwaniem Świętego Mikołaja w Kielcach jest zlokalizowana w jednokondygnacyjnym budynku z XIX wieku przy ulicy Bodzentyńskiej 46. Wewnątrz znajduje się współczesny ikonostas oraz kopia XV-wiecznej ikony św. Mikołaja.

Kielce. Kościół Garnizonowy / Fot. Jarosław Kubalski – Radio Kielce

Obecny Kościół Garnizonowy pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Polski – dawna cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Mikołaja – znajduje się między ulicami Karczówkowską i Chęcińską. Budowla została wzniesiona w latach 1902-1904 z inicjatywy ówczesnych władz guberni kieleckiej. Cerkiew przeznaczona była dla żołnierzy z 6. Pułku Strzelców, który stacjonował w pobliskich koszarach pochodzących z lat 70-tych XIX wieku. Budowa świątyni kosztowała 65 tysięcy rubli. W 1926 roku cerkiew przemianowano na kościół.

Cerkiew pod wezwaniem Świętych Cyryla i Metodego to prawosławna cerkiew parafialna w Sandomierzu. Należy do dekanatu Lublin diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Świątynia znajduje się w centrum miasta, przy ulicy Puławiaków 6. Budynek został zaadaptowany na cerkiew w 2013 roku.

Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego to nieistniejąca już kielecka świątynia prawosławna, która znajdowała się na Wzgórzu Zamkowym w miejscu obecnego skweru Stefana Żeromskiego. Cerkiew wzniesiono w latach 1867-1870 na potrzeby garnizonu wojskowego oraz rosyjskiej kadry urzędniczej napływającej do Kielc wskutek postępującej rusyfikacji administracji. Została zburzona w 1933 roku.

Cerkiew św. Jerzego w Staszowie w 1916 roku / Fot. Wikipedia

Nieistniejąca już cerkiew św. Jerzego w Staszowie była cerkwią wojskową przeznaczoną na potrzeby stacjonującego w mieście 40. Małorosyjskiego Pułku Dragonów. Wybudowano ją w 1904 roku według standardowego projektu przewidzianego na przełomie XIX i XX wieku dla prawosławnych świątyń powstających w miejscach stałego pobytu poszczególnych jednostek armii rosyjskiej. Mogła pomieścić tysiąc osób.

Cerkiew św. Mikołaja w Jędrzejowie. Jędrzejów w 1916 roku / Fot. Wikipedia

Na próżno szukać także śladów cerkwi św. Mikołaja w Jędrzejowie. Uroczystość położenia kamienia węgielnego (8 maja 1912 roku) została połączona z obchodami 300 lat panowania Romanowów na tronie carskim, z której to okazji w całym Imperium Rosyjskim poświęcono setki świątyń prawosławnych. Cerkiew zburzono w 1921 roku. Rok później na jej miejscu wzniesiono gmach gimnazjum.

CERKIEW

Cerkiew to budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w cerkwi prawosławnej lub unickiej (greckokatolickiej). Jest przestrzenią sakralną dla celebracji Boskiej Liturgii. Prawosławni oraz grekokatolicy wierzą, że jest ona miejscem szczególnego przebywania samego Boga. Pierwsze cerkwie stawiali budowniczowie greccy sprowadzeni z Konstantynopola. I dlatego podstawowy typ cerkwi murowanej wywodzi się od późnobizantyjskich świątyń wznoszonych na planie krzyża i zwieńczonych kopułą.

Późniejszy jej rozwój architektoniczny na rozległych obszarach wpływu obrządku prawosławnego był uzależniony od warunków miejscowego środowiska. Najbardziej charakterystyczne typy i formy cerkwi wykształciły się na Rusi. W XV wieku głównym ośrodkiem budowy cerkwi stała się Moskwa, gdzie wzniesiono monumentalne sobory na Kremlu.

Szczególne bogactwo form cechuje cerkwie drewniane na terenie Rosji, Białorusi, Ukrainy, Słowacji oraz wschodniej Polski. Cerkwie budowano z cegły i kamienia, ale nieporównywalnie – w stosunku do innych typów kościołów – duża liczba cerkwi była drewniana.

Spośród planów, na których buduje się cerkwie najbardziej rozpowszechnione są plany:

– prostokąta (symbol arki oraz życia na łodzi, wyobrażającym cerkiew i wędrówki do celu życia człowieka – Królestwa Bożego)

– krzyża (symbol Krzyża, na którym poniósł śmierć Jezus Chrystus, zbawienia, triumfu nad grzechem i śmiercią); czasem plan krzyża greckiego (np. cerkiew św. Mikołaja w Hoszowie)

– koła (symbol wiecznego trwania cerkwi, jej nieskończoności w czasie)

Cechą, która odróżnia cerkiew od innych budynków jest jej pokrycie kopułami. Kopuła jest symbolem nieba, Boga, świętych i świata anielskiego. Liczba kopuł nie jest dowolna i ma znaczenie symboliczne: – 1 kopuła symbolizuje jedynego Boga; 2 kopuły symbolizują 2 natury Jezusa Chrystusa; 3 kopuły symbolizują Trójcę Świętą; 5 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 4 ewangelistów; 7 kopuł symbolizuje 7 sakramentów; 9 kopuł symbolizuje 9 stopni anielskich; 13 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 12 apostołów; 33 kopuły symbolizują 33 lata życia Jezusa Chrystusa na ziemi. Na każdej kopule umieszczony jest krzyż, co oznacza, że cerkiew oddaje chwałę Jezusowi Chrystusowi.

Kształt kopuł, będących charakterystycznym elementem architektury cerkiewnej, przybierał różne formy w zależności od regionu. W bałkańskiej architekturze sakralnej (bizantyjskiej, serbskiej i bułgarskiej) był półokrągły, w rumuńskiej stożkowaty, ostrosłupowy lub dzwonowy, a w ruskiej początkowo hełmu szyszaka (architektura nowogrodzka) stopniowo ewoluując w powszechnie znany kształt „cebulasty”, mający znaczenie zarówno symboliczne (płomienie świec lub gorejący płomień wiary), jak i praktyczne (powoduje zsuwanie śniegu, zmniejszając obciążenie pokrycia dachowego).

Wnętrze cerkwi dzieli się na: przedsionek (część zachodnia świątyni; w starożytności przeznaczona dla ludzi pozostających poza wspólnotą wiernych) oraz nawę (część środkowa świątyni, miejsce święte przeznaczone dla wiernych), w której mieści się anałojczyk (stolik, na którym znajduje się ikona). Ściany części środkowej pokryte są ikonami zawieszonymi lub umieszczonymi na półeczkach.

Ołtarz to miejsce najświętsze. Od części środkowej oddzielony jest ikonostasem. W cerkwiach ołtarz (prezbiterium) zawsze skierowany jest na wschód na pamiątkę znajdującego się tam kiedyś rajskiego ogrodu oraz miejsca narodzin Jezusa Chrystusa. Do części ołtarzowej wchodzić mogą tylko mężczyźni.