M10D 215,072 MHz Zadzwoń do studia 41 200 20 20 
Wśród miejsc pamięci poświęconych zmarłym pokoleniom przykuwają uwagę obiekty poświęcone ofiarom epidemii cholery, która w XIX i pocz. XX w. dziesiątkowała ludność Europy. Zachowane dokumenty mówią o epidemiach cholery na ziemi świętokrzyskiej w 1831, 1848, 1852,1866, 1867, 1873, 1892, 1894, 1905 r.
Pojawienie się tej choroby, najgroźniejszej wśród innych występujących w tym czasie, i jej szybkie rozprzestrzenianie wywoływało przerażenie i panikę wśród ludności. Władze zalecały dezynfekcję mieszkań, organizowanie tzw. domów izolacyjnych, oddzielano zakażone obszary kordonem sanitarnym. Jednak wskutek braku odpowiednich służb medycznych, lekarstw i złych warunków sanitarno-higienicznych choroba powodowała dużą śmiertelność.
Pragnąc ograniczyć jej zasięg nakazywano chować zmarłych na cholerę w miejscach poza zamieszkanym terenem, w oddaleniu od domów. W przypadku zbliżania się epidemii wznoszono krzyże, figury, kapliczki, które miały zatrzymać chorobę lub w podzięce za jej ustanie. Zwykle były one poświęcone patronom chroniącym od zarazy głównie św. Rochowi i św. Rozalii. Na cmentarzach umieszczano proste krzyże drewniane lub kamienny nagrobek z inskrypcją podającą datę epidemii i religijną sentencją.
Stawiano również krzyże z dwoma poprzecznymi ramionami nazywane karawaka od hiszpańskiej miejscowości Caravaca, skąd miały pierwotnie pochodzić. Wierzono, że morowe powietrze jest karą za popełnione grzechy. Wzrost pobożności, znak krzyża to były środki, które miały zatrzymać tę plagę.
Do dnia obecnego zachowało się niewiele obiektów mówiących o zarazie, jak nazywano chorobę. Tym bardziej należy pamiętać o nich jako znakach kulturowych wskazujących na wydarzenia, które wpływały na życie ludności wsi i miasteczek. W listopadowych dniach modlitwy za zmarłych zapalmy znicze pamięci w tych miejscach; również tam, gdzie upamiętniono ofiary COVID-19 – ostatniej pandemii początków lat 20. XXI wieku.
autor: dr hab. prof. UJK Urszula Oettingen
Wykaz wybranych miejsc poświęconych ofiarom epidemii na ziemi świętokrzyskiej:
– Borzymów, gm. Oleśnica, cmentarz choleryczny (1914 r.)
– Busko-Zdrój – teren cmentarza cholerycznego (1892-1894) z tablicą informacyjną, przy ul. Langiewicza
– Czarnocin, gm. w miejscu, pow. Kazimierza Wielka, w centrum wsi teren cmentarza cholerycznego (1892 r.)
– Danków, gm. Daleszyce – cmentarz choleryczny z metalowym krzyżem
– Gierczyce, gm. Wojciechowice – cmentarz choleryczny przy drodze z Gierczyc do Kaliszan, wygrodzony murem z kamiennym krzyżem z 1867 r. i pomnikiem upamiętniającym walczących o wolność Ojczyzny w XX w.
– Hajdaszek, gm. Kije – teren cmentarza cholerycznego (XIX w.) na płn. od wsi, w lesie przy torach kolejowych
– Janowice, gm. Samborzec – cmentarz choleryczny (1832 r.) i ofiar grypy hiszpanki z 1919 r., z tablicą na głazie i krzyżem
– Kiełczyna, gm. Bogoria – na terenie parafii Kiełczyna 8 krzyży morowych ustawionych w maju 2020 r. w miejscowościach: Kiełczyna, Wola Kiełczyńska, Wola Malkowska, Malkowice, Ceber, Przyborowice, Gorzków, Miłoszowice
– Klementowice, gm. Kurów – drewniany krzyż choleryczny (karawaka), przy drodze na wschód od kościoła
– Lechów, gm. Bieliny – cmentarz choleryczny (1857 r.) z tablicą na głazie
– Lisów, gm. Morawica – cmentarz choleryczny przy szosie Kielce-Busko, po prawej stronie (przed Lisowem) dwa drewniane krzyże poświęcone ofiarom zarazy 1894 r. i powstańcowi 1863 r. zm. w czasie epidemii
– Miedzierza, gm. Smyków – cmentarz choleryczny (nagrobek z 1866 r.), w lesie, na płd.-zach. od wsi Rozgół
– Opatów – cmentarz choleryczny (od 1831 r., XIX w.), za murem obecnego cmentarza parafialnego od płd.-zach.
– Piotrkowice, gm. Wodzisław, krzyż choleryczny w lesie
– Psary-Stara Wieś, gm. Bodzentyn – cmentarz choleryczny (XIX w.) z drewnianym krzyżem; kaplica św. Rozalii z 1873 r.
– Sandomierz – krzyż morowy-karawaka przy wejściu do katedry (2021 r.)
– Sobków gm. w miejscu – cmentarz choleryczny porośnięty lasem za cmentarzem paraf., z metalowym krzyżem na kamieniu (XIX w.)
– Stadnicka Wola, gm. Końskie – cmentarz choleryczny (XIX/XX w.), na płd.-wsch. od szkoły, w pobliżu kapliczki św. Rocha
– Święty Krzyż – krzyż morowy-karawaka (2021 r.)
– Świnia Góra, gm. Masłów – na terenie ogródków działkowych „Zielona Dolina” krzyż w miejscu cmentarza cholerycznego (1895 r.)
– Tama, gm. Ruda Maleniecka – cmentarz choleryczny (1894 r.), trzy kamienne nagrobki, na skraju leśnej drogi z Tamy do drogi asfaltowej Maleniec –Wyszyna Rudzka
– Topola, gm. Skalbmierz – cmentarz choleryczny między polami (1891-1892), nowy krzyż
– Zelejowa, gm. Chęciny – cmentarz choleryczny na terenie rezerwatu Góra Zelejowa, obelisk upamiętniający powstańców 1830-1831 r. zmarłych w chęcińskim więzieniu na cholerę.
