M10D 215,072 MHz Zadzwoń do studia 41 200 20 20 
„Żydowscy obywatele polskich miast i ich żydowskie dziedzictwo. Rok pamięci Żydów kieleckich” to temat dwudniowej ogólnopolskiej konferencji naukowa, która odbywa się w Muzeum Dialogu Kultur w Kielcach.
Jak wyjaśnia prof. Robert Kotowski, dyrektor Muzeum Narodowego w Kielcach, wydarzenie jest poświęcone społeczności żydowskiej i upamiętnia 80. rocznicę zagłady getta kieleckiego oraz 160. rocznicę osadnictwa żydowskiego w Kielcach.
– Myślę, że to jest bardzo istotne, żeby wciąż rozmawiać o kulturze żydowskiej, o życiu codziennym tej społeczności, bo ta społeczność w dużej mierze tworzyła tę naszą rzeczywistość. Stąd pomysł na przedstawienie żydowskich obywateli polskich miast. To ukłon w stronę tej części polskiego społeczeństwa. Chcemy mówić nie tylko o zagładzie, ale też życiu codziennym, o tym niezwykle ważnym udziale kultury żydowskiej w kulturze polskiej – podkreśla.
Herb z Gwiazdą Dawida
Punktem wyjścia były „kieleckie” rocznice, ale pierwsze wystąpienia poruszały temat społeczności żydowskiej, żyjącej w innych miastach, jak np. w Płocku czy Kolbuszowej.
O tym drugim mieście mówiła dr Martyna Grądzka-Rejak z Instytutu Pamięci Narodowej, w wystąpieniu zatytułowanym „Kolbuszowa – historia żydowskiego miasteczka. Zarys projektu badawczego”. Jak wyjaśniła, zajęła się tym tematem, bo do dziś w przestrzeni publicznej pozostało mało śladów funkcjonującej tu społeczności żydowskiej.
– Takim widocznym śladem jest herb miasta, w którym, jako jedynym, jest Gwiazda Dawida. W przestrzeni miasta zachowała się XIX-wieczna synagoga, która została wyremontowana, ale jest to budynek oderwany od swojej historii. Jest także cmentarz z ponad 200 zachowanymi macewami. Ale żadna osoba nie jest upamiętniona, chociażby poprzez nadanie jej imienia jakiejś ulicy, nie funkcjonuje też żadna tablica przypominająca o żydowskich mieszkańcach miasta poza tą wstawioną w 1953 roku na cmentarzu żydowskim, przypominająca o masowych rozstrzeliwaniach Żydów w czasie II wojny światowej – wymienia.
Zniszczone ślady
Z tą pamięcią bywa różnie, o czym w swoim referencie – „Materialność i przestrzeń dawnych sztetli nośnikiem pamięci o żydowskich mieszkańcach. Wybrane aspekty” – mówiła dr Agnieszka Dziarmaga z Muzeum Wsi Kieleckiej.
– Korelacją między pamięcią a przestrzenią. To ciekawy wątek w badaniach nad pamięcią o Żydach, i pamięcią w ogóle, ponieważ przedmioty, obiekty, które pozostały po Żydach, w jakiś sposób prowokowały, żeby o nich pamiętać, tworzyły relacje społeczne – tłumaczy.
Dodaje, że niestety przez dziesięciolecia wiele elementów związanych z obecnością Żydów znikło. Często były to celowe działania i podaje przykłady z Ponidzia.
– Cmentarz w Działoszycach został programowo zalesiony. Niewielkie próby, które były podejmowane, by przywrócić mu jakąś rangę, niewiele dały – wciąż jest porośnięty gęstwiną lasu. W Pińczowie dwa cmentarze żydowskie zostały zniszczone spychaczami, ocalono macewy wmontowywane w mur synagogi, ale jest to już inny rodzaj pamięci, inny rodzaj materialności, niż ten, który byłby przypisany macewom na cmentarzu – podkreśla.
Żydzi w Kielcach
W kontekście historii Żydów zamieszkujących różne miasta w Polsce, także w województwie świętokrzyskim, są pokazane losy społeczności żydowskiej, zamieszkującej Kielce. Jak zauważa dr Paweł Grzesik z Muzeum Narodowego w Kielcach, historia Żydów w stolicy świętokrzyskiego nie są długie.
– Zaczyna się w drugiej połowie XIX wieku, wiąże się z okresem Powstania Styczniowego, z ukazem carskim z roku 1862, który pozwolił Żydom w królestwie polskim, w tym w Kielcach, osiedlać się swobodnie w miastach. Od tego czasu możemy mówić o osadnictwie w Kielcach. Wcześniej, pomimo tego, że Kielce nie posiadały przywileju „de non tolerandis Judaeis”, to Żydzi w Kielcach się nie osiedlali – zaznacza.
Do Kielc przybywali Żydzi ze sztetli wokół miasta, jak na przykład z Chęcin.
– W 1905 roku Chęciny uległy spaleniu, z tego powodu też znaczna część ludności żydowskiej z tej miejscowości przyjechała do Kielc. Wiele zmieniło także w 1885 roku doprowadzenie do Kielc kolei. To zawsze jest czynnik miastotwórczy. Wokół kolei tworzyły się przedsiębiorstwa, jak np. Henryk Nowak, który po drugiej stronie kolei żelaznej, przy ówczesnej ulicy Młynarskiej (obecnie Mielczarskiego) otworzył duży zakład drzewny, i to był jeden z najbogatszych kielczan na przełomie XIX i XX wieku – tłumaczył dr Paweł Grzesik.
Do Kielc trafiali więc zarówno ubodzy Żydzi, którzy zajmowali się handlem, rzemiosłem, ale też przedsiębiorcy, którzy widzieli tu szansę na rozwój swoich dużych wówczas interesów.
– Tak ludność stopniowo rosła. Przed wybuchem II wojny światowej, Żydzi stanowili 1/3 mieszkańców Kielc. Warto pamiętać, że byli we wszystkich klasach społecznych, od robotników po inteligencję, przedsiębiorców – zaznacza historyk z Muzeum Narodowego w Kielcach.
Przywilej wydany przez króla Jana III Sobieskiego
Dr Paweł Grzesik zaznacza, że dziś codziennie mijamy miejsca, które zbyły związane z żydowskimi przedsiębiorcami. Np. Kadzielnia była miejscem gdzie mieścił się duży zakład, zatrudniający 300 robotników – jako zakłady wapienne i kamieniołom. Przed II wojną światową prowadziła je żydowska rodzina Erlichów. Wskazuje, że ciekawym miejscem jest także kamienica pod dzisiejszym adresem Sienkiewicza 52, gdzie wychowywał się Gustaw Herling-Grudziński.
– O tej kamienicy można by nakręcić film. Mieszkali w niej zasymilowani lub asymilujący się Żydzi. Tam mieszkała rodzina Gringrasów, którzy na dziedzińcu tej kamienicy mieli zakład fotograficzny, słynną „Moderne”, jeden z najbardziej renomowanych zakładów fotograficznych przedwojennych Kielc. Był prowadzony przez Kopra Gringrasa i całą jego rodzinę. W tej kamienicy mieszkała też rodzina Maksa Ellencweiga – twórcy pierwszego w Kielcach kina – kina Phenomen – wskazuje.
Dr Paweł Grzesik wyjaśnia, że takich miejsc w Kielcach jest więcej, a ciekawostką jest, że chcą je poznawać także przewodnicy izraelscy, którzy przyjeżdżają do Kielc, by uczyć się nie tylko tej tragicznej historii kieleckich żydów, takich jak cmentarz na Pakoszu czy ul. Planty czyli miejsce pogromu.
Ciekawostki o Żydach nie tylko z Kielc pokazuje wystawa w Muzeum Dialogu Kultur, która towarzyszy konferencji. Jest tu wiele zdjęć ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, z których można poznać rodzinę Gringrasów czy doktora Mojżesza Pelca. Dr Paweł Grzesik wskazuje na ważny dokument.
– Jeden z najcenniejszych, który trafił do naszych zbiorów w 1910 roku. To jest przywilej wydany w 1676 roku przez Jana III Sobieskiego dla Żydów w Chęcinach. Powielał wcześniejszy przywilej. Wiązało się to z tym, że po tych wojnach z połowy XVII wieku i po epidemiach miasteczka z naszego regionu były bardzo zniszczone. Stąd decyzja królów by je odbudowywać także przy udziale Żydów. Z ludnością tą wiązano wiele nadziei – tłumaczy.
Wtorek drugim dniem konferencji
Konferencja zakończy się we wtorek, 6 grudnia. Ma charakter otwarty, sesje są także transmitowane za pośrednictwem kanału YT Muzeum Narodowego w Kielcach.
Organizatorami wydarzenia są: Muzeum Narodowe w Kielcach, Stowarzyszenie im. Jana Karskiego oraz Instytut Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Konferencja „Żydowscy obywatele polskich miast i ich żydowskie dziedzictwo. Rok pamięci Żydów kieleckich”
5-6 grudnia 2022, Muzeum Narodowe w Kielcach, oddział Muzeum Dialogu Kultur, Kielce, Rynek 3.
5 grudnia 2022:
godz. 9.00 – Powitanie prof. dr hab. Robert Kotowski (Muzeum Narodowe w Kielcach)
Bogdan Białek (Stowarzyszenie im. Jana Karskiego), prof. dr hab. Maciej Tomal (Instytut Judaistyki Uniwersytet Jagielloński w Krakowie);
godz. 9.15-11.00 I sesja: Sztetł, czyli hejm
Prowadzenie: prof. dr hab. Maciej Tomal
Ewa Kuma-Zielińska – Żydzi w średnim mieście Królestwa Polskiego.
Przypadek Płocka w XIX wieku
Martyna Grądzka-Rejak – Kolbuszowa – historia żydowskiego miasteczka. Zarys projektu badawczego
Agnieszka Dziarmaga – Materialność i przestrzeń dawnych sztetli nośnikiem pamięci o żydowskich mieszkańcach. Wybrane aspekty
Marek Tuszewicki – Domy opieki dla osób starszych na łamach żydowskiej prasy kielecko-radomskiej okresu międzywojennego
Krzysztof Bielawski – Cmentarze żydowskie w województwie świętokrzyskim
godz. 11.30–13.30 II sesja: Keltz, czyli życie
Prowadzenie: prof. dr hab. Andrzej Żbikowski (Żydowski Instytut Historyczny)
Kinga Banasik – Stosunki polsko-żydowskie w świetle „Kielcer Cajtung”
Maciej Tomal – Dziennik rabina Moszego Nachuma Jerusalimskiego/Jeruszalimskiego z okresu I wojny światowej
Leszek Hońdo – Kielecka księga cmentarna
Dominik Flisiak – Opis działalności intelektualnej, społecznej oraz kulturalnej żydowskich obywateli Kielc na łamach „Sefer Kielce”
godz. 15.00–16.30 III sesja: Zagłada Keltz, Zagłada sztetl
Prowadzenie: prof. dr hab. Robert Kotowski
Edyta Gawron – Źródła do Zagłady Żydów na terenie województwa świętokrzyskiego wywołane w XXI wieku. Przykład materiałów Yahad-In Unum z Włoszczowy
Marek Maciągowski – Świadectwa Zagłady – wokół kolekcji Mieczysława Zagajskiego
Alicja Bartnicka – Nie tylko mieszkańcy tutejszego getta. Żydowscy robotnicy przymusowi w fabryce amunicji HASAG w Skarżysku-Kamiennej podczas II wojny światowej
Piotr Świerczyński – Kielecka synagoga. Współtowarzyszka losów zgładzonej wspólnoty
6 GRUDNIA 2022:
godz. 9.00-10.30 IV sesja: Przemoc antyżydowska
Prowadzenie: prof. dr Jan Tomasz Gross
Bogdan Białek – Co się zdarzyło raz… Rzecz o pierwszym pogromie kieleckim
Mirosław Wójcik – Pogrom w Wodzisławiu 18 listopada 1918
Grzegorz Gauden – Lwów – miasto „niewinne”. Pogrom 22–24 listopada 1918 roku
godz. 10.30-11.00 przerwa kawowa
godz. 11.00-12.30 V sesja: Przemoc antyżydowska po Zagładzie, głosy i interpretacje
Prowadzenie: prof. dr hab. Andrzej Żbikowski
Katarzyna Kuczyńska-Koschany – „Chcę Polski lubelskiej, nie kieleckiej”. Analiza i interpretacja listów Juliana Tuwima do siostry Ireny z czerwca i lipca 1946 roku jako świadectwa reakcji na iskrzenie (przed) pogromowe i na wydarzenia 4 lipca 1946 w Kielcach
Sławomir Żurek – Literackie świadectwo pogromu kieleckiego. O Wierszu do Polski Stanisława Wygodzkiego
Bożena Szaynok – Kościół katolicki w Polsce wobec pogromu Żydów w Kielcach
godz. 14.00–16.00 VI sesja: Pamięć i obecność
Prowadzenie: prof. dr hab. Bożena Szaynok
Anna Bikont – Cena. O powojennych losach Łajci ze Skarżyska-Kamiennej i innych dzieci ze świętokrzyskiego
Tomasz Domański – Żydzi skazani przez sądy niemieckie za opuszczenie gett w regionie kieleckim – przyczynek do badań
Klaudia Kwiecińska – Pamięć o jędrzejowskim sztetlu 80 lat po zagładzie getta. Wnioski po otwarciu wystawy czasowej w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie
Jolanta Kruszniewska – Odzyskiwanie pamięci o Zagładzie Żydów na przykładzie Grybowa (komunikat)
Andrzej Białek – Stowarzyszenie im. Jana Karskiego. Służba dla pamięci i przyszłości (komunikat)
godz. 16.00–16.30 Podsumowanie i dyskusja
Prowadzenie: prof. dr hab. Maciej Tomal
Wydarzenia towarzyszące – organizator Stowarzyszenie im. Jana Karskiego
2 grudnia godz. 17.00: otwarcie wystawy prac Dovil? Dagien?, „PAMIĘĆ ROŚLIN” fotografie twarzy dzieci Holocaustu na liściach roślin; Instytut Kultury Spotkania i Dialogu, ul. Planty 7
3 grudnia godz. 17.45: projekcja filmu dokumentalnego „Przy Planty 7/9”; kino „Moskwa”, ul. Staszica 5
5 grudnia, godz. 18.30: „Dziady i dybuki” – spotkanie z Jarosławem Kurskim Prowadzenie Bogdan Białek; Instytut Kultury Spotkania i Dialogu, ul. Planty 7
6 grudnia godz. 18.30: „Czego uczymy się badając relacje polsko-żydowskie”, panel z udziałem Anny Bikont, Bożeny Szaynok, Grzegorza Gaudena, Jana Tomasza Grosa. Prowadzenie – Bogdan Białek; Instytut Kultury Spotkania i Dialogu, ul. Planty 7
Wydarzenia towarzyszące – organizator Muzeum Narodowe w Kielcach
Konferencji „Żydowscy obywatele polskich miast” towarzyszyć będzie okolicznościowa wystawa prezentująca wybrane obiekty z kolekcji historycznej, jak przywilej Jana III Sobieskiego dla Żydów w Chęcinach z 1676 roku, XIX-wieczny fragment Tory, zabytki z okresu międzywojennego oraz fotografie. Wystawa prezentowana będzie w Muzeum Dialogu Kultur.
